اخیرا درحاشیه سفر علامه سید جعفر مرتضی عاملی به ایران به مناسبت برگزیده شدن کتاب «الصحیح من سیره الامام علی علیه السلام» به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی، گروه علوم اسلامی انجمن اندیشه و قلم دیداری صمیمی با ایشان داشت که در آن گفتگویی در زمینه اندیشه‌های استاد انجام شد.
در این دیدار عاملی در خصوص نقش حکومت‌های شیعی در پیشبرد اهداف شیعه ، شیعه بودن حکومت آل بویه را رد کرد و گفت: آل‌بویه اعتزالیونی بودند که اعتقاد داشتند علی(ع) افضل‌صحابه است؛ یعنی آنها به‌معنای خاص شیعه نبودند. صفویان هم از جای دیگری آمدند تا تشیع را هضم کنند که برای خودشان بشود و البته افراد خوب و بدی هم میانشان بود و تأثیر مثبتی هم بر تشیع داشتند.
وی افزود: حکومت وسیله‌ای برای حفظ نظم اجتماعی است و وسیله‌ای برای دین نیست؛ بلکه وسیله‌ای است برای کمک به اهل دین؛ برخی پادشاهان صفوی به‌صورت فردی کاری را برای دین انجام می‌دادند که به‌صورت استثنائی بوده و بستگی به شخص حاکم داشته؛ ممکن بود حاکمی هم بیشتر در مسیر کشورگشایی یا حفظ مرزهای حکومتش گام برمی‌داشته؛ اما با این حال حتی در زمان چنین حاکمی نیز اهل دین از چتر حکومت استفاده می‌کردند؛ مثل احیای تراث شیعی توسط امثال علامه مجلسی. بنابراین حرکت‌های مثبتی که برای دین و تشیع در زمان صفویه انجام گرفته، حرکت‌هایی فردی بوده؛ نه نشأت‌گرفته از سیستم حکومتی؛ و صفویه را نمی توان یک حکومت دینی دانست.
سید جعفر مرتضی در پاسخ به این که در حکومت جمهوری اسلامی چه ظرفیت‌هایی برای پیشبرد اهداف تشیع فراهم شده است؟ گفت: این بستگی دارد به حفظ اهداف انقلاب؛ آیا اهداف انقلاب به همان قدرت حفظ شده و در همان مسیر اصلی باقی مانده؟ وقتی انقلاب در زمان امام خمینی به وقوع پیوست، جمعیت ایران سی میلیون نفر بود و الآن هشتاد میلیون نفر جمعیت دارد. اما این جمعیتی که اضافه شده، برای انقلاب شهید ندادند؛ فداکاری نکردند. باید دید چه تعداد از آن نسلی که جنگیدند و شهید شدند ـ چه در دوره‌ی انقلاب و چه در زمان جنگ ـ در میان این هشتاد میلیون نفر حضور دارند؟ یعنی الآن اگر آمریکا یا روسیه به ایران حمله کنند چند نفر حاضرند با آن روحیه و انگیزه بجنگند؟
این محقق تاریخ تشیع با رد کافی بودن تشکیل حکومت در توسعه فرهنگ تشیع گفت: حکومت فقط وسیله است. علی(ع) امام بود؛ بدون حکومت؛ امر او بدون حکومت گسترش می‌یافت؛ اصحابش قوی‌تر می‌شدند و حکام از آنها می‌ترسیدند؛ حتی فتوحات ایران هم به‌دست اصحاب امام علی(ع) بود؛ نه به دست عمر. پس کمیت ملاک نیست؛ کثرت اموال و سلاح، و حتی وضع اقتصادی و امنیتی هیچ‌کدام دلیلی بر قوام نیست. مهم تعداد افرادی است که از درون ساخته شده باشند، تربیت روحی و معنوی شده باشند؛ معیار این است. ما نباید خیالمان راحت باشد و خودمان را در امان بدانیم.
علامه سید جعفر مرتضی درباره نوع مواجهه علمای شیعه با اهل سنت و وهابیت گفت: بهتر است ما در همان موضوعاتی که آنها بحث می‌کنند، بحث کنیم؛ اما با روش خودمان؛ با روش مؤدبانه و مهذبانه؛ نه براساس مجادله. باید طوری باشیم که صدایمان به جوامع آنها برسد. ما قرار است کتابی بنویسیم که در قاهره، سوریه و… منتشر بشود نه در قم. می‌خواهیم کتابی بنویسیم که در آن‌جا با استقبال مواجه شود. برای این‌کار باید درباره همان موضوعاتی بنویسیم که مورد توجه آن‌هاست.
این مورخ درباره نقش دانش تاریخ در علوم اسلامی گفت: بعضی اوقات یک ارتباط حقیقی میان واقعه‌ی تاریخی و حکم فقهی وجود دارد. ما نیاز به شناخت تاریخ مسأله داریم؛ باید فقهای عامه و تمایلاتشان را بشناسیم. بین علم تاریخ و علوم دیگر در عرصه‌ی تحقیق از جهت جست‌وجو برای کشف حقیقت، استنباط و استدلال فرقی نیست. مثلاً عقلایی نیست که من بر اساس فلان‌روایت که متعرض به عصمت رسول خداست و با استفاده از خبرهای آن جوّ نفاق‌زده، نص صریح قرآن و اعتقاد عقلی خودم را زیر سؤال ببرم.
علامه سید جعفر مرتضی عاملی از استادان برجسته تاریخ اسلام است و مواردی چون «الصحیح من سیره النبی الاعظم (ص)» در ۳۵ مجلد، «الصحیح من سیره الامام علی علیه السلام» در ۵۳ مجلد، حیات سیاسی امام حسن علیه السلام، میزان الحق و … از بارزترین آثار ایشان است.
